شعر شاعران زن بر روی صحنه تئاتر؛از رابعه بلخی تا فروغ فرخزاد
۱۳۹۸ آبان ۱۲, یکشنبه
سالن کوچک هوریزونت تئاتر (تئاتر افق) کلن پر از تماشاچی بود، آنچنان که مسئولان سالن به ناچار چندین ردیف دیگر صندلی به ردیف تماشاچیان اضافه کردند، تا لب صحنه.
صحنه کوچک بود آنقدر که بازیگران مجبور به قوس و کش دادن بدنشان بودند تا بتوانند حرکات موزون‌شان را اجرا کنند. بازیگران تنها توانسته بودند یک ماه تمرین کنند، جمع کردن یک گروه شش نفره از بن و کلن و برلین و فرانکفورت و تامین هزینه‌هایشان برای ماندن در فرانکفورت و تمرین هرروزه کاری نیست که از عهده "تئاتر در تبعید" برآید. یک ماه، هفت روز هفته و روزی ۱۰ ساعت تمرین؛ نتیجه‌اش اجرایی بود که با همه کاستی‌های فنی و تکنیکی یک ساعت نفس را در سینه تماشاچیان حبس کرد و در پایان نمایش کف‌زدن‌ها را پایانی نبود.
تئاتر "اگر که عشق گناه است" اجرای موزیکالی بود از اشعار رابعه بلخی، مهستی گنجوی، ملک جهان خاتون، ژاله قائم مقامی، فروغ فرخزاد، ژاله اصفهانی، لیلا صراحت روشنی، خالده فروغ و نادیه فضل ازافغانستان، گل رخسار صفی‌آوا از تاجیکستان، دلشاد فرهادزاد از ازبکستان و کوثر ثمرین از پاکستان که بهرخ بابایی، آزاده بهرامی، هرمین عشقی، فرشته ساداتی، ستاره سهیلی و ژاله شعاری آنها را با آواز و موسیقی و رقص به نمایش درآوردند.
طرح اولیه این نمایش از ژاله مساعد، مترجم و نمایشنامه نویس مقیم ایران است که آن را برای نیلوفر بیضایی فرستاده. نیلوفر بیضایی به دویچه‌وله می‌گوید که متن را بسیار پسندیده و آن را به ایده‌ای که خودش داشته بسیار نزدیک دیده: «همیشه علاقه داشته‌ام دنبال ردپای زنان بگردم در عرصه‌های مختلف تاریخ معاصر و حتی قدیمی‌تر.»
اما آنچه که در متن خانم مساعد بسیار مورد پسند خانم بیضایی واقع شده این بوده که: «در این متن مرزهای زمان و مکان درنوردیده شده و از فضای ایران فراتر رفته و به بخش‌های فارسی‌زبان آسیا هم رفته و در عین حال درد مشترک یا مسائل مشترک زنان در اشعار این زنان بازتاب پیدا کرده و نوع چیدن آنها که در خیلی جاها گویا اینها دارند با هم دیالوگ می‌کنند مثل اینکه شما از یک جای تاریخ به جای دیگر بروی و وضعیت شما با هم شباهت داشته باشد و من طوری کار کردم که در بسیاری جاها ما را با امروز هم درگیر می‌کند.»
نیلوفر بیضایی اما تغییراتی در این متن داده است. به عنوان مثال طرح خانم مساعد برای اجرا به ۲۰ بازیگر نیاز داشته اما خانم بیضایی با تغییراتی آن را با شش بازیگر به اجرا درآورده و نیز برخی اشعار را هم تغییر داده است.
همچنین در متن اولیه رابعه بلخی محوریت داشته و بقیه گرداگرد او بوده‌اند اما در متن اجرا شده به گفته نیلوفر بیضایی "رابعه یکی از شاعران و در بده و بستان با بقیه است و آن مرکزیت بین همه از نسل‌های مختلف و از زبان‌های مختلف تقسیم شده است".
خانم بیضایی می‌گوید اشعار و شعرا را طوری انتخاب کرده که محوریت، نه یک شاعر بلکه موضوع زن و تبعیض علیه زنان باشد. دراین نمایش موزیکال موضوع ازدواج اجباری، ازدواج کودکان، گناه بودن عشق برای زنان، فشارهای قانونی و عرفی بر زنان از زبان شاعران ایرانی، افغان و تاجیک به تصویر کشیده شده است.
آوازخوانی همراه با بازیگری
اجرای موسیقایی شعر، کار ساده‌ای نیست. انتخاب موسیقی، تمرین آواز، درست‌خوانی اینها همه کارهایی هستند که در تمرینات یک ماهه گروه انجام شده‌اند.
نیلوفر بیضایی می‌گوید: «همه آوازها را ما در تمرین ساختیم. یعنی اینطور شروع کردیم که ملودی‌ها به زمانی که شاعر در آن زندگی می‌کرده بخواند و با کمک برخی از بچه‌ها که خودشان خواننده هستند ملودی‌ها را درآوردیم یعنی یک کار گروهی است اما تصمیم نهایی برای هر ملودی را مسلما من گرفته‌ام. موزیک متن کار آرمان سیگارچی است و تمام آوازها کار جمعی ما در طول تمرین‌هاست.»
بیضایی به سختی این کار اشاره کرده و می‌گوید: «مهم این بود که هرکدام از این شعرا بر اساس کاراکتر خودش و زمانه‌ای که در آن زندگی می‌کرده که دوره‌های کاملا متفاوتی بوده‌اند باید ملودی دوره خودش را می‌داشت و یک خطر بزرگ این بود که این ملودی‌های دوره‌های مختلف تاریخی و سبک‌های مختلف موسیقایی در یک جایی گوشخراش شود و این نباید اتفاق میفتاد. باید از یک سبک به یک سبک دیگر می‌رفتیم بدون اینکه این اتفاق بیفتد و این یک چالش بزرگ برای ما بود.»
نیلوفر بیضایی در سال ۲۰۱۱ (هشت سال پیش) نیز کاری را بر صحنه برد درباره طاهره قرة‌العین و فروغ فرخزاد. از او پرسیدم که چرا به صحنه آوردن شعر که کار آسانی هم نیست اینقدر برای او جذاب است: «شعر زبان تصویر است و نمایش هم زبان تصویر است و اتفاقا در خیلی جاها ناگفته‌های لابه لای خطوط شعر با زبان تصویر بیان می‌شود و شما می‌توانید زبان شعر را در تصویرسازی از آن معنای کلامی وسیع‌تر کنید. شعر می‌تواند این امکان را از لحاظ بصری به من کارگردان که دنبال تصویرم بدهد.»
نمایش "اگر که عشق گناه است" در چارچوب فستیوال تاتر ایرانی در شهر کلن به اجرا در آمد. بیست و ششمین فستیوال تاتر ایرانی در شهر کلن از ۲۷ اکتبر تا ۳ نوامبر برگزار شد.
اجرای نمایش از شهرهای مختلف اروپا، نمایش‌خوانی، بحث و گفت و گو و موسیقی از بخش‌های دیگر این جشنواره بود.