Życie w PRL-u. Trudno było kupić pieprz lub porządne buty

Nie łatwo dziś wytłumaczyć, jak się żyło w PRL-u. Gdybyśmy jednak mogli cofnąć się w czasie powiedzmy do roku 1975 i zajrzeli do mieszkania przeciętnej polskiej rodziny, pewne rzeczy na pewno zwróciłyby naszą uwagę. Byłyby to eksponowane z dumą, luksusowe dobra, przywożone z krajów tzw. demokracji ludowej.

Wśród nich na poczesnym miejscu znalazłyby się znakomite produkty z Niemiec Wschodnich: kawa, pieprz, słodycze – ach, te żelki! Robot kuchenny dla mamy. Kolejka Piko dla syna. Płyta Beatlesów firmy Amiga dla córki. A pod blokiem, kto wie, może nawet błyszczałby w słońcu nowiutki trabant taty? Albo, gdybyśmy przenieśli się w lata osiemdziesiąte, marzenie każdego chłopaka – motorower Simson?

Każdy sąsiedni kraj miał swoje atuty, deficytowe towary, których nie można było zdobyć w polskich sklepach. Trzeba było po nie pojechać, najlepiej zabierając na wymianę rzeczy, których z kolei tam brakowało. Wszystkie „demoludy”: Niemiecka Republika Demokratyczna, Czechosłowacja, Węgry czy Polska, cierpiały bowiem na tę samą chorobę, wynikającą z podporządkowania komunistycznej Moskwie. Ta choroba nosiła nazwę RWPG - Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. I objawiała się tym, że radzieccy towarzysze decydowali o tym, jakie gałęzie gospodarki rozwijać w bratnich krajach.

Polsce przypadły węgiel i stal, więc przez kilkadziesiąt lat rodzimi komuniści inwestowali w przemysł ciężki, zaniedbując produkcję dóbr codziennego użytku. Im więcej fedrowano węgla i wytapiano stali, tym trudniej było zdobyć takie luksusy, jak pieprz, albo kupić porządne buty. Ale Polak potrafi. Skoro państwo nie potrafiło ani wyprodukować poszukiwanych towarów, ani sprowadzić ich w takiej ilości, by nie trzeba ich było kupować „spod lady”, ludzie wzięli sprawy we własne ręce i sami zaczęli je przywozić. I tak Polacy odkryli NRD.

Z początku, przez pierwsze powojenne ćwierćwiecze, mało kto jeździł do Niemiec wschodnich. Nawet moi krewni z Lubania, miasta tuż przy granicy niemieckiej, znali ten kraj głównie z opowieści znajomych. Wszystko zmieniło się w 1972 roku, gdy ówcześni komunistyczni przywódcy, Edward Gierek i Erich Honecker, otwarli granicę. Od tej pory można było ją przekraczać na dowód osobisty.

Wujek był kierowcą autokaru, woził wycieczki do Niemiec. Ile razy się widzieliśmy, u wujostwa czy u nas pod Warszawą, opychaliśmy się przywiezionymi przez niego bananami i pomarańczami. To były czasy, kiedy pomarańcze jadło się raz w roku, w Boże Narodzenie!

Wujek opowiadał masę anegdot, z których niestety zapamiętałem niewiele, bo zawsze w najciekawszym momencie rodzice kazali mi iść spać. O Polakach, którzy jechali na drugą stronę w najgorszych butach, a wracali w adidasach czy salamandrach. O zabawach w chowanego z celnikami, którzy przetrzepywali bagaże podróżnych w poszukiwaniu złota. Przemyt złota to już była wyższa szkoła jazdy – kupowało się je od żon radzieckich oficerów, których tysiące stacjonowały wtedy w NRD. Oczywiście nie za pieniądze, bo te nie miały większej wartości. Tylko za towary poszukiwane w Niemczech Wschodnich, np. nylonowe bluzki.

Bonanza skończyła się w 1980 roku. Gdy w Polsce wybuchła Solidarność, Niemcy zamknęli granicę. Ale do tej pory miliony Polaków wiedziały już z własnego doświadczenia, że w NRD żyje się znacznie lepiej niż w PRL-u. A kto sam nie miał okazji się o tym przekonać, ten mógł popatrzeć, jak to w tym NRD wygląda, oglądając co tydzień kolejny odcinek „Telefonu 110”.

To był serial kryminalny, wprawdzie nie tak dobry, jak „Kojak” czy „Colombo”, ale przynajmniej można było popatrzeć, jak ludzie za Odrą żyją, jak się ubierają. A to przecież nie był żaden Zachód, tylko NRD! Z tego płynął prosty wniosek, że polskie komuchy to jakieś wyjątkowe patałachy. W takim NRD czy w Czechosłowacji ludzie zajadali się kiełbaskami, popijali piwem, a u nas to już nawet cukier był na kartki.

O ile Czechom można było wybaczyć, że żyją lepiej niż my, to jednak trudno było bez emocji znosić przewagę Niemców wschodnich. Przecież oni przegrali wojnę, a mimo to, nawet pod sowiecką okupacją, potrafili zbudować całkiem sprawną gospodarkę i produkować rzeczy, o jakich nam się nie śniło. Łatwo dziś śmiać się z trabanta, ale myśmy w tamtych czasach produkowali syrenki. Kto był w Berlinie czy Dreźnie i miał okazję odwiedzić prywatne mieszkania, ten widział, że są nie tylko większe, niż polskie klitki w blokach, ale też staranniej wykończone. Która kobieta nie marzyła o enerdowskim szamponie i kosmetykach? Przecież w Polsce w latach osiemdziesiątych trudno było dostać nawet papier toaletowy!

Powodów do kompleksów mieliśmy tyle, że trzeba było je sobie jakoś zracjonalizować. Często więc mówiono o Niemcach, że są posłuszni jak roboty, pozbawieni fantazji i zmysłu improwizacji, wszystko mają wymierzone i zaplanowane tak, że bez rozkazu nawet nie drgną.

Ten stereotyp był bardzo mocny, podobnie jak przekonanie, że niemiecki jest najbrzydszym językiem na świecie. W tamtych czasach mało kto w Polsce uczył się niemieckiego, w liceach, do których uczęszczała zresztą tylko znikoma część młodzieży, uczono przede wszystkim rosyjskiego i angielskiego. W związku z tym bariera obcości była wyjątkowo mocna. Polacy tak naprawdę wiedzieli o Niemczech wschodnich niewiele i na ogół nie chcieli dowiedzieć się więcej.

Komunistyczne władze w krajach Europy Wschodniej celowo utrudniały kontakty z sąsiadami. W latach osiemdziesiątych propaganda w NRD, Czechosłowacji i na Węgrzech wykreowała wizerunek polskiego nieroba, któremu nie chce się pracować, wciąż by tylko strajkował. Albo handlował na czarnym rynku. I pił wódkę. Ten negatywny stereotyp padł na podatny grunt i okazał się bardzo trwały; funkcjonował jeszcze wiele lat po upadku komunizmu w 1989 roku.

Jednocześnie tamtejsze władze robiły, co mogły, by nie dopuścić do rozpowszechniania informacji o rzeczywistej sytuacji w Polsce. Przykład Solidarności mógł być zaraźliwy. A wielu enerdowców czy Czechów, którzy mieli okazję odwiedzić Polskę w latach siedemdziesiątych czy później, po zniesieniu stanu wojennego w 1983 roku, zdawało sobie sprawę, że wprawdzie Polacy żyją gorzej niż oni, ale za to cieszą się większą swobodą. Że nie boją się mówić, co myślą. I że krytyczny stosunek do komunistycznych władzy cechuje tak naprawdę wszystkich, włącznie z członkami rządzącej PZPR.

W powszechnym przekonaniu Służba Bezpieczeństwa nie była tak sprawna, jak enerdowska Stasi, nie potrafiła tak bezwzględnie inwigilować i prześladować swoich ofiar, ani stworzyć równie rozległej sieci tajnych współpracowników i informatorów. W rzeczywistości nie ustępowała wiele Stasi czy czechosłowackiej bezpiece, natomiast miała trudniejsze warunki działania. Polacy, w przeciwieństwie do Niemców czy Czechów, mają wyjątkowo długą tradycję buntowania się przeciwko władzy. Każdej władzy, zarówno narzuconej z zewnątrz, jak i rodzimej, która uzurpuje sobie zbyt wiele uprawnień.

Prawdopodobnie wynika to z przyjętego przez Polaków, bez względu na pochodzenie społeczne, etosu szlacheckiego. Był on podstawą propagowanego pod zaborami przez polskie elity wzoru tożsamości narodowej, a jego najważniejszą cechą jest umiłowanie wolności, zarówno politycznej, jak i osobistej. Krótko mówiąc, Polak nie znosi, jak ktoś mu coś każe, albo czegoś zabrania. Traktuje to jak zamach na swoją godność.

Ten kod kulturowy znacznie utrudnił komunistom zaprowadzenie w Polsce takiej dyktatury, jak w NRD, ale to nie znaczy, że im to uniemożliwił. Przyjęła ona po prostu inną formę, w której należało uwzględnić specyfikę narodową Polaków. A także sięgnąć do innego zasobnika przyszłych milicyjnych kadr.

W Polsce, w przeciwieństwie do Niemiec czy Czechosłowacji, ruch komunistyczny przed wojną był wyjątkowo słaby, a wielkoprzemysłowa klasa robotnicza nieliczna. Dlatego tzw. utrwalaczy władzy ludowej rekrutowano przede wszystkim spośród chłopów, którzy w wyniszczonym podczas okupacji kraju stanowili zdecydowaną większość populacji. Wprawdzie w budzącym grozę stalinowskim aparacie represji kluczowe stanowiska zajęli towarzysze z komunistycznym, bądź partyzanckim stażem, ale zdecydowaną większość ich podwładnych stanowili przeciętni młodzi ludzie, którzy nie mieli najmniejszych oporów, by służyć nowej władzy.

Urząd Bezpieczeństwa, Informacja Wojskowa, Korpus Bezpieczeństwa Wojskowego, NKWD i Smiersz – te nazwy budziły grozę aż do połowy lat pięćdziesiątych. W pierwszych powojennych latach ich ofiary liczono w tysiącach. Dopiero po śmierci Stalina komuniści zrezygnowali ze stosowania masowego terroru, po części dlatego, że mogli się już bez niego obyć.

Po dekadzie zbrodni na stalinowską modłę sięgnęli po inne metody kontroli społeczeństwa. Znacznie większy nacisk położono na inwigilację, szantaż i zastraszanie. Przemoc fizyczną stosowano głównie wobec młodzieży, robotników i anonimowych mieszkańców mniejszych miast. Natomiast wobec elit intelektualnych stosowano znacznie bardziej wyrafinowane metody, takie jak tworzenie siatek donosicieli, zakładanie podsłuchów, śledzenie szczególnie uciążliwych dla władzy jednostek, czy wreszcie stosowanie 48-godzinnych aresztów i urządzanie procesów pokazowych. Takich jak proces Kuronia i Modzelewskiego w 1964 roku, którego celem było zastraszenie niezależnych środowisk inteligenckich.

Mimo to cztery lata później doszło do protestów studenckich w większości ośrodków akademickich. A w 1970 roku do strajków na Wybrzeżu, zakończonych masakrą robotników w Trójmieście i Szczecinie. W konsekwencji tych wydarzeń ustąpił rządzący od 1956 roku pierwszy sekretarz partii Władysław Gomułka, a na czele stanął nowy lider PZPR Edward Gierek.

Gierek wychował się we Francji, był obyty w świecie i postanowił usprawnić szwankującą gospodarkę dzięki zachodnim kredytom i licencjom na poszukiwane artykuły, od Coca Coli po ciągniki rolnicze. Był też bardziej niż jego poprzednik wrażliwy na naciski ze strony zachodnich rządów i międzynarodowej opinii publicznej, od których zależał dopływ gotówki. Dzięki pożyczonym miliardom udało mu się w pierwszej połowie dekady podnieść poziom życia Polaków, ale potem nadszedł kryzys, a zaciągniętych kredytów nie było z czego spłacić. W ciągu kilku lat system zbankrutował, a zdesperowani ludzie wyszli na ulice.

Najpierw, w czerwcu 1976 roku, zastrajkowali robotnicy zakładów w podwarszawskim Ursusie i Radomiu. Władze brutalnie stłumiły protesty. Jednakże w obronie prześladowanych zawiązał się w Warszawie Komitet Obrony Robotników, a kilka miesięcy później także w stolicy powstał Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela.

Wkrótce na Wybrzeżu zawiązały się Wolne Związki Zawodowe i Ruch Młodej Polski. Te dwie organizacje odegrały kluczową rolę podczas strajku w Stoczni Gdańskiej w sierpniu 1980 roku. Ruch strajkowy objął Wybrzeże, a wkrótce także inne części Polski.

Komunistyczne władze ustąpiły pod presją społeczną i zgodziły się spełnić żądania strajkujących, w tym postulat legalizacji Niezależnych Samorządnych Związków Zawodowych „Solidarność”. W ciągu kilku miesięcy do Solidarności zapisało się dziesięć milionów Polaków. Zaczęła się rewolucja, która ostatecznie doprowadziła do upadku komunizmu i obalenia muru berlińskiego w 1989 roku.

Polscy opozycjoniści już w latach siedemdziesiątych nawiązali kontakty z dysydentami i działaczami pokojowymi z NRD. Wielu z nich trafiło do Polski w ramach prowadzonej pod auspicjami niemieckiego kościoła protestanckiego akcji Znak Pokuty. Młodzi ludzie z RFN i NRD porządkowali byłe nazistowskie obozy koncentracyjne i miejsca pamięci. Ludwig Mehlhorn poznał przedstawicieli polskich środowisk katolickich jeszcze przed strajkami na Wybrzeżu. Mathias Domaschk podczas strajku w Stoczni Gdańskiej był nawet na Wybrzeżu (niestety, w kwietniu 1981 roku zginął w enerdowskim areszcie w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach). Wolfgang Templin nauczył się w Warszawie języka polskiego i poznał działaczy KOR.

Kontakty osobiste i przyjaźnie dysydentów odegrały istotną rolę podczas Jesieni Ludów w 1989 roku. Niemcy z NRD i Polacy wiedzieli już wtedy o sobie znacznie więcej, niż w czasach handlowej turystyki. NRD szczęśliwie odeszła do lamusa historii, podobnie jak PRL. Dziś każdego roku miliony Polaków odwiedzają Niemcy, a tysiące Niemców wypoczywają w kurortach nad Bałtykiem.

A trabant wciąż jest w cenie, choć raczej jako zabytek minionej epoki.

Artykuł powstał w ramach wspólnego cyklu Deutsche Welle i Newsweek Polska. #CzasSolidarności

Więcej na: www.dw.com/czassolidarnosci